RKD STUDIES

Gedurende zijn loopbaan maakte Kruseman ruim tweehonderd portretten waarvan 96 mansportretten, tachtig vrouwportretten, twaalf kinderportretten en vijftien familieportretten.¹ Deze laatste groep bestaat uit tien portretten van moeders en hun kind(eren), drie kindergroepen en twee gezinsportretten [1]. In twaalf werken is de afgebeelde ten voeten uit geportretteerd.² Maar meestal schilderde Kruseman borststukken zonder handen of, de duurdere variant, personen ten halve lijve met handen.³ In deze laatste variant lijkt ook vaak het gezicht van de geportretteerde meer uitgewerkt dan in het geval van een borststuk, vooral bij de mannen. Deze gedetailleerdheid droeg bij aan de treffende gelijkenis en natuurlijkheid waar Krusemans portretten zo om gewaardeerd werden. Kruseman lijkt de dames letterlijk wat minder op de huid te zitten dan de heren, alsof hij over hun gezicht een filter plaatste. Dat leidde soms wel tot een minder karaktervolle, wat onnatuurlijke uitstraling dan bij de mansportretten. De schilder plaatste de geportretteerden meestal tegen een overwegend donkere achtergrond. In een enkel geval was het achterplan uitgewerkt met een doorkijkje naar een landschap, de zee of een landgoed gerelateerd aan de familie.

Uit Krusemans beginperiode (1814-1821) zijn niet veel portetten bekend. De meeste betreffen ongedateerde borststukken zonder handen, tegen een donkere achtergrond. Veel zijn nog aarzelend in de uitvoering. Het vroegst gedateerde portret is dat van Christina Wilhelmina Haskenhoff (1758-1841), de weduwe Brak, uit 1818 [2]. Deze moeder van een van Krusemans eerste verzamelaars zit met haar handen in de schoot; de muts omzoomt haar met aandacht uitgewerkte gezicht, met achter haar een doorkijkje naar zee.⁴ Twee andere vroege voorbeelden van portretten ten halve lijve zijn die van het echtpaar De Bruine, ook vroege liefhebbers van Krusemans werk [3-4]. In beide werken is de houding wat stijfjes, maar het gezicht van de heer De Bruine is, net als dat van de weduwe Brak met aandacht uitgevoerd. Dit geldt in mindere mate voor het portret van mevrouw De Bruine waarin het gezicht een wat vlakke uitdrukking heeft. De jonge portrettist voegde hier ook wat bijwerk toe, zoals een zilveren inktstel en twee boeken, wat een verwijzing is naar De Bruine’s functie als advocaat.

1
Cornelis Kruseman
Portret van Alida van Wickevoort Crommelin (1806-1883) en Ida Catharina van der Oudermeulen (1834-1857), 1835 gedateerd
Blowing Rock (North Carolina), particuliere collectie John Robbert Terry

2
Cornelis Kruseman
Portret van Christina Wilhelmina Haskenhoff (1758-1841), 1818 gedateerd
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. SK-A-2137

In 1825, na zijn terugkeer uit Italië, ontwikkelde Kruseman zich verder als portrettist. Het uitvoerig gestoffeerde, in de academische stijl geschilderde portret van de beroemde Oostenrijkse sopraan Amalia Schütz (1803-1852) lijkt een voorbode van Krusemans zelfverzekerdheid als kunstenaar, zowel in de uitvoering van zijn werk als ook in het bereik van een door hem geambieerde klantenkring [5]. Ook de portretten van het adellijke echtpaar Schimmelpenninck van der Oye tonen dat nieuwe, romantisch elan [6-7]. Beide echtelieden, bijzonder uitgelicht en geïdealiseerd weergegeven, kijken weg van de beschouwer, een zeldzaamheid in het oeuvre van Kruseman.⁵ Deze drie werken zijn een toonbeeld van Krusemans competentie om te werken in de internationale academische stijl in navolging van bekende grondleggers als Jacques Louis David (1748-1825) en Jean-August-Dominique Ingres (1780-1867). Deze portretstijl, gekarakteriseerd door een flatteuze, geïdealiseerde beeltenis gecombineerd met een waardigheid en eenvoud, werd zeer populair in de hofkringen. Omdat Kruseman zowel deze aanpak als de realistische, naturalistische stijl van portretteren beheerste kon hij zijn klanten de keuze geven hoe zij het liefst vereeuwigd wilden worden.

5
Cornelis Kruseman
Portret van operazangers Amalia Schütz (1803-1852) in de rol van Desdemona, 1825 gedateerd
Private collection

De schilder kreeg echter voornamelijk opdrachten voor het maken van behoudende borststukken zonder handen van statige heren in hun donkere kostuums, zoals dat van Berend Lewe van Aduard (1787-1839) [8]. Bij de dames kon Kruseman zich soms wat meer uitleven in de kleding en hoofddeksels, zoals bij het portret van Maria Catherina Frederika de Vignon [9].

Kruseman toonde in de duurdere portretten ten halve lijve meer van zijn kunnen, en dan vooral in de karaktervolle weergave van het gezicht. De mate van uitvoering was grotendeels gerelateerd aan de prijs, maar in sommige gevallen kan ook een persoonlijke, vriendschappelijke band met de geportretteerde een rol hebben gespeeld. Een mooi voorbeeld hiervan is het portret van mr. Benjamin Petrus van Wesele Scholten (1762-1829), een goede bekende van Kruseman uit zijn Haagse kennissenkring [10]. Het karaktervolle gezicht van de president van het Hooggerechtshof te Den Haag is zeer gedetailleerd weergegeven en geeft het portret een natuurlijke uitstraling.

10
Cornelis Kruseman
Portret van Mr. Benjamin Petrus van Wesele Scholten (1762-1829), 1827 gedateerd
Leiden, Museum De Lakenhal, inv./cat.nr. cat. 1983, nr. 895

Vanaf de jaren dertig is Kruseman een volleerd portretschilder en op de toppen van zijn kunnen. Het portret van schout-bij-nacht Cornelis de Jong van Rodenburgh is hiervan een treffend voorbeeld [11]. Krusemans kwaliteiten openbaren zich in de subtiele, realistische behandeling van het gezicht van de officier, zijn natuurlijke houding, de effectieve weergave van het kleurrijke uniform en op de achtergrond uiteraard de zee, een verwijzing naar zijn functie. Echtgenote Maria Magdalena Le Sueur (1772-1836) is iets meer geflatteerd en geïdealiseerd geschilderd en heeft dezelfde aandacht voor haar kleding en achtergrond gekregen [12].

In de daarop volgende jaren portretteerde Kruseman meer van deze hooggeplaatste lieden zoals financier Jan Bondt (1766-1845), Lt. Gouverneur Generaal Hendrik Merkus Baron de Kock (1779-1845) en advocaat en rechter te Amsterdam én amateur-dichter Jean Brand van Langerak en Cabauw (1788-1847) [13-15]. Vanaf 1847, na Krusemans terugkeer van de tweede reis naar Italië, schilderde Kruseman nog maar weinig portretten. Kruseman leek in 1848 nog een visitekaartje af te geven met het meer dan levensgrote portret van zijn drie nichtjes in de academische stijl, maar uiteindelijk concentreerde hij zich in zijn laatste levensjaren voornamelijk op religieuze voorstellingen [16].⁶ Vanaf het moment dat de schilder kwakkelde met zijn gezondheid, accepteerde hij nog mondjesmaat enkele portretopdrachten. Een van de laatsten die hij in 1855 portretteerde, waren zijn broer Johannes Diederik Kruseman (1794-1861), schoonzus Anna Maria Ross (1808-1877) hun zoon Johannes Diederikus Kruseman (1828-1918) [17].⁷

13
Cornelis Kruseman
Portret van Jan Bondt (1766-1845), 1833 gedateerd
Amsterdam, Stichting Kunst & Historisch Bezit ABN AMRO, inv./cat.nr. KR00002